Poznajemy Racibórz

Krótka historia miasta

Powstanie i początki

Po raz pierwszy Racibórz wzmiankowany jest w Kronice Galla Anonima, gdzie znajduje się informacja o zdobyciu w 1108 r. grodu Ratibor przez rycerzy Bolesława Krzywoustego. W późniejszych przekazach Racibórz występuje jako gród kasztelański, a od 1172 r. jako stolica księstwa z Mieszkiem I Plątonogim (Laskonogim) na tronie. Racibórz wyrósł na silny gród warowny - dwukrotnie w 1241 r. był w stanie stawić czoła nawałnicy tatarskiej, której uległ nawet Kraków. Nie zachował się lub nie został wydany dokument lokacyjny nadający prawa miejskie, ale przyjęło się, że najbardziej prawdopodobną datą jest rok 1217. Około 1299 r. wolą księcia Przemysława władze w Raciborzu przejęła od dziedzicznego wójta rada miejska. Czyli zamieniono obowiązujące dotychczas w mieście prawo flamandzkie na prawo magdeburskie. XIII wiek był czasem prężnego rozwoju i kulturowego oddziaływania na inne ziemie polskie.

W książęcej mennicy bito pierwszą monetę z polskim napisem "Milost", a w klasztorze dominikanów Wincenty z Kielczy, autor hymnu o Św. Stanisławie "Gaude Mater Polonia", zapisał w kronice pierwsze polskie zdanie - "Gorze szą nam stało". Nazwa miasta pochodzi prawdopodobnie od słowiańskiego imienia Racibor. Forma zgermanizowana brzmiała "Ratibor". Dogodne położenie wpływało na szybki rozwój miasta. Powstały wielkie składy soli. Odbywały się największe na Śląsku targi zboża. Rozwinięte było rzemiosło, zwłaszcza tkactwo i sukiennictwo.

Zmiany władzy

W pierwszej połowie XIV w. było to najludniejsze miasto na południowym Śląsku. We władaniu Piastów Racibórz utrzymał się do 1336 r. Władze w księstwie raciborskim przejęli wtedy opawscy Przemyślidzi. W czasach panowania Przemyślidów, jak podaje historyk dr Norbert Mika, Racibórz zdołał wykupić za znaczną sumę pieniędzy dziedziczne wójtostwo w mieście. Transakcji dokonano przed 1413 r. używając jako środka płatniczego halerzy raciborskich - dwustronnie bitej srebrnej monety. W tym czasie rozszerzono również kompetencje rady miejskiej, która zyskała m.in. prawo wyboru burmistrza, sprawującego władzę wykonawczą w mieście. Po bezpotomnej śmierci Walentego Przemyślidy w 1521 roku, władzę nad księstwem raciborskim przejął Jan II Dobry z górnośląskiej linii Piastów, książę opolski. Wydając w 1531 r. tzw. przywilej Hanuszowy, władca ten wyznaczył Racibórz, obok Opola miejscem obrad sejmiku krajowego oraz składania hołdu królowi Czech. Następnie w 1558 r. wraz z Koroną Czeską Racibórz przeszedł we władanie Habsburgów. Podczas wojny trzydziestoletniej w XVII wieku Racibórz był kilkukrotnie okupowany i niszczony. W 1683 roku mieszczanie zgotowali gorące powitanie królowi Janowi III Sobieskiemu ciągnącemu z wiedeńską odsieczą.

Po wojnie prusko-austriackiej o śląsk, Racibórz został w połowie XVIII wieku wcielony do królestwa pruskiego. Nastąpił wtedy rozwój gospodarczy miasta, szczególnie szybki po doprowadzeniu do Raiborza w 1846 roku linii kolejowej, która dwa lata później połączyła Berlin przez Racibórz z Wiedniem. W mieście zaczęły rozwijać się różne zakłady przemysłowe, Racibórz pod koniec XIX słynął z przemysłu spożywczego, szczególnie wyrobów tytoniowych, oraz słodyczy, istniała też przy zamku wytwórnia fajansu. Później rozwinął się przemysł ciężki, metalowy i chemiczny. W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku liczba mieszkańców wzrosła do 39 tys., a w 1933 r. osiągnęła prawie 52 tys.. Było to nie tylko związane z rozwojem przemysłu, ale także z przyłączaniem do miasta okolicznych miejscowości jako dzienic.

XIX i XX wiek

W drugiej połowie XIX i w XX wieku miasto było ośrodkiem polskości. Działało m.in. Towarzystwo Polsko-Górnośląskie (1886-1939), polska księgarnia, Dom Polski "Strzecha", wychodziły polskie czasopisma, w tym "Nowiny Raciborskie" (1889-1921). Raciborzanie brali udział w trzech powstaniach śląskich. W wyniku plebiscytu z 1921 r. oraz podziału Górnego Śląska przez państwa zwycięskie w I wojnie światowej, Racibórz pozostał w państwie niemieckim. Granica między Polską, a Niemcami biegła nieopodal miasta. Jednakże nadal działały polskie organizacje i stowarzyszenia kulturalne, społeczne i gospodarcze. Aktywni byli działacze Związku Polaków w Niemczech, spółdzielnia "Rolnik" i "Ogrodnik", Bank Ludowy. Nadal kwitło życie w ośrodku kultury "Strzecha".

Ludność polska zamieszkiwała przede wszystkim okoliczne wsie. W samym mieście dominowali Niemcy. Stosunki miedzy obu nacjami układały się w miarę harmonijnie do czasów Kulturkampfu, tj. do lat 80 XIX wieku. O sile polskiego żywiołu świadczy m.in. fakt, iż władze pruskie publikowały zarządzenia w języku polskim, a urzędnicy musieli władać tym językiem. Podział na niemieckie miasto i polski powiat uwidoczniły się podczas plebiscytu. W całym powiecie głosy rozłożyły się mniej więcej równo, a w mieście ok. 90% uprawnionych do głosowania wybrało opcję niemiecką. Zmiany polityczne i gospodarcze w Europie po I wojnie światowej, odrodzenie się państwa polskiego i powstanie państwa czechosłowackiego, spowodowały upadek znaczenie Raciborza jako miasta leżącego na ważnym szlaku komunikacyjnym i ośrodka przemysłowego. Powstałe granice państwowe pozrywały dotychczasowe więzi gospodarcze, łączące cały region. Mieszkańcy Raciborza w dużej cześci nie byli zwolennikami faszyzmu, o czym świadczą raporty hitlerowskiej policji politycznej. Ofiarami represji padli zarówno polscy, jak i niemieccy mieszkańcy ziemi raciborskiej. Zdaniem amerykańskich uczonych - podaje dr Ryszard Kincel - postawa antyfaszystów z Raciborza zapobiegła powstaniu niemieckiej bomby atomowej i to już w 1942 roku. Fałszowali oni bowiem skład chemiczny bloków moderatowych z grafitu, wytwarzanych w Plania Werke (obecnie Tokai Cobex Polska, najbardziej znany jako Zakład Elektrod Węglowych).

W Czasie Okupacji Hitlerowskiej w Raciborzu pracowało osiem oddziałów roboczych jeńców brytyjskich, francuskich, radzieckich i włoskich. Istniało ciężkie więzienie i obóz dla wysiedlonych Polaków, a także 3 obozy pracy. Na początku 1945 r. przez miasto przeszły tzw. marsze śmierci, kolumny więźniów, ewakuowanych z obozów koncentracyjnych przed zbliżającym się frontem. Racibórz został zdobyty po wcześniejszych bobardowanich i krótkich walkach przez wojska radzieckie na przełomie marca i kwietnia 1945 r. Przez następne dwa miesiące miasto było w rękach Armii Czerwonej i zostało potraktowane niezwykle brutalnie (rabunki, zniszczena, podpalenia, mordestwa, gwałty i wypędzenia na ludności cywilnej) Ocenia się, że około 80 proc. domów mieszkalnych, gmachów użyteczności publicznej, zakładów przemysłowych w centralnej części miasta zoastało zniszczonych. W pierwszych dwóch miesiącach do miasta powróciło zaledwie 3 tysiące mieszkańców. Później przybyło ich więcej, osiedlali się też repatrianci z innych regionów Polski. W pierwszym powojennym dziesięcioleciu miasto zostało częściowo odbudowane, a w latach następnych - rozbudowane. Choć część budynków, jak na przykład ratusz na Rynku, pomimo dość dobrego stanu zachowania zostały rozebrane. Uruchomiono część starych zakładów przemysłowych. W latach 50-tych wzniesiono Fabrykę Kotłów "Rafako". Zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe wraz z infrastrukturą społeczną i kulturalną. Miasto rozrastało się. W 1975 roku do Raciborza włączono sąsiednie wsie: Markowice, Sudół, Miedonię i Brzezie. W dniu 8 lipca 1997 roku Racibórz nawiedziła największa od stuleci powódź. Teren miasta został zalany w 60 %. Woda osiągnęła poziom 1046 cm, przekraczając stan alarmowy o 4,5 m.

Początek XXI wieku

Straty materialne, które ponieśli mieszkańcy miasta jak i przedsiębiorstwa były ogromne. Dnia 21 czerwca 2001 roku Racibórz jako pierwsze miasto w Polsce i Europie otrzymało certyfikat ISO 14001 wprowadzając tym samym w gminie System Zarządzania Środowiskowego. Racibórz ma powierzchnię 75 km 2, liczy 49 tysięcy mieszkańców.